Stowarzyszenie Artystów Polskich w Ameryce (PAAS), „Archiwum Emigracji. Studia, szkice, dokumenty“, red. S. Kossowska, M. A. Supruniuk, Toruń R: 2007, z.1 (9), ss. 184-195.
PAAS. STOWARZYSZENIE ARTYSTÓW POLSKICH W AMERYCE [1].
W 1986 roku, w przesyconym zjawiskami z pola kultury i sztuki Nowym Jorku, powstał PAAS czyli Polish American Artists Society (Stowarzyszenie Artystów Polskich w Ameryce). Pierwsza, na tym terenie, profesjonalna organizacja polonijna założona przez artystów dla artystów. Zrzeszenie skupiało w swych szeregach plastyków, Polaków i Amerykanów polskiego pochodzenia, głównie tych, którzy wyemigrowali z kraju pod koniec lat 70. i na początku 80. XX wieku.
Stowarzyszenie PAAS działało na różnych polach, głównie eksponując i promując prace należących do zrzeszenia artystów, jak również współdziałając w tworzeniu polskiego życia kulturalnego na emigracji. Po 10 latach nieustannej działalności i wielu dokonaniach na swoim koncie, organizacja zaginęła w nowojorskim tyglu kipiącym niekończącymi się wydarzeniami i inicjatywami artystycznymi.
NARODZINY I FORMALNOŚCI
Historię Polish American Artists Society zacząć należy od nazwiska Tadeusza Chabrowskiego, mieszkającego na stałe w Stanach Zjednoczonych poety i działacza polonijnego. Od roku 1986 był opiekunem społecznym w Centrum Polsko-Słowiańskim w Nowym Jorku, gdzie zajmował się m.in. pomaganiem emigrantom w znalezieniu pracy. Stanowisko to pozwalało na nawiązywanie wielu różnych znajomości, jak również poznawanie problemów z jakimi borykają się świeżo przybyli do obcego kraju ludzie.
W tym samym okresie Tadeusz Chabrowski piastował również funkcję agenta ubezpieczeniowego w Zjednoczeniu Polsko-Narodowym. Organizacja ta, oprócz podstawowych funkcji zajmowała się również działalnością społeczno-kulturalną (kluby szachowe i brydżowe, wystawy). Inicjatorem wszystkich pomysłów był Tadeusz Chabrowski. Znając realia amerykańskiego rynku sztuki, działacz postanowił zawiązać klub polskiego artysty plastyka. Głównymi założeniami pomysłu było zrzeszenie twórców, którzy zajmowaliby się wytwarzaniem użytkowych przedmiotów sztuki z przeznaczeniem na sprzedaż. „Dzieło artysty musi się stać przedmiotem pożądania, ktoś musi chcieć je kupić […] Dlatego po uzyskaniu zgody od prezesa Zjednoczenia Polsko-Narodowego […] na użytkowanie sali konferencyjnej również w niedziele, ogłosiłem w „Nowym Dzienniku” zebranie dla artystów”[2].
Wkrótce po ukazaniu się wspominanego ogłoszenia, Tadeusz Chabrowski zorganizował spotkanie, na które stawili się przedstawiciele różnych dziedzin sztuki od malarstwa i rzeźby, poprzez grafikę i fotografię do poezji włącznie. Byli to w większości absolwenci polskich, wyższych studiów artystycznych (Akademii Sztuk Pięknych i Wydziałów Sztuk Pięknych) z Krakowa, Warszawy, Gdańska, Torunia, Poznania czy Wrocławia. W spotkaniu uczestniczyli: Tadeusz Chabrowski poeta, jego brat Stefan Chabrowski malarz, Dariusz Cholewiński malarz, Katarzyna Gruda fotograf i grafik, Zbigniew Jędrzejczyk fotograf, Zdzisław M. Karkulowski tworzący szkło artystyczne, Andrzej Kenda grafik, Elżbieta Kisała-Karkulowska również grafik, Maria „Isia” Kostrzewska i Kama Szalewicz malarki, ich kolega po fachu Marek Marszałek, robiąca tkaniny Barbara Maryjańska, rzeźbiarze: Krystyna Spisak-Madejczyk, Roman Muller i Tadeusz Parzygnat, Jadwiga Przybylak fotograf, Andrzej Suda grafik oraz Mariola Markiewicz-Olbińska ceramik.
Zebranie tak wspomina Krystyna Spisak-Madejczyk: „Spotkaliśmy się któregoś wieczoru […] – przynieśliśmy swoje prace i ustaliliśmy, że zobaczymy, co kto z nas robi, jak tworzy. Zrodziła się w ten sposób zupełnie fajna atmosfera – radości, ciekawości, nawiązywały się rozmowy, dyskusje.”[3].
Artyści już po wstępnych rozmowach doszli do wniosku, że nowojorskiej polonii, a zwłaszcza jej artystom potrzebny jest opiekun. Nie mały klub plastyczny jaki pierwotnie planował Tadeusz Chabrowski, a cała organizacja, która zajęłaby się zarówno starszymi jak i świeżo przybyłymi emigrantami. Zapewniła opiekę, ułatwiła asymilacje i przystosowała do poruszania się na amerykańskim rynku sztuki. Postanowili powołać profesjonalne stowarzyszenie.
Podczas kolejnych spotkań zasugerowana przez Andrzeja Kendę nazwa organizacji Polish American Artists Society (Stowarzyszenie Artystów Polskich w Ameryce, w skrócie PAAS), została przyjęta jednogłosnie. Logo, utworzone z inicjałów nazwy, zaprojektował Andrzej Kenda, a ostateczną formę znakowi nadała Katarzyna Gruda. Prawnie PAAS zarejestrowany został 14 października 1986 roku w Albany, w Departamencie Stanu Nowy Jork, jako organizacja charytatywna, bezprofitowa. Aby stać się profesjonalnym stowarzyszeniem oraz w celu określenia zakresu i zasad działania założyciele PAAS-u opracowali statut organizacji[4]. Zawarto w nim krótki opis rodzaju zrzeszenia oraz powody dla jakich zostało powołane: „PAAS jest stowarzyszeniem artystów plastyków, którego celem jest popularyzacja twórczości członków stowarzyszenia poprzez wystawy, publikacje i spotkania oraz wzajemną pomoc w rozwoju artystycznym”. Dokument określał również zasady mianowania członków, którymi mogli być Polacy i Amerykanie polskiego pochodzenia, zamieszkali w Stanach Zjednoczonych, przyjmowani do Stowarzyszenia po udokumentowaniu posiadanego wykształcenia artystycznego lub uzyskaniu zgody Komisji Artystycznej. Statut określał także obowiązki i prawa PAAS-owca, takie jak wysokość i częstotliwość składek na rzecz organizacji (obowiązkowa opłata comiesięczna wynosiła 10 dolarów USA), uczestnictwo w zebraniach, możliwości głosowania, udział w publikacjach, wystawach czy innych inicjatywach.
Założyciele PAAS-u powołali struktury zarządzające, w których występowały funkcje: prezesa, vice prezesa, sekretarza, skarbnika oraz trzyosobowej reprezentacji członków. Od początku działania Stowarzyszenia aż do 1993 roku, skład zarządu tworzyli: Andrzej Kenda (prezes), Katarzyna Gruda, Mariola Markiewicz-Olbińska, Monika Gulik, Zbigniew Jędrzejczyk, Maria Kostrzewska i Krystyna Spisak-Madejczyk. Od 1993 roku skład grupy rządzącej uległ całkowitej zmianie, podzielono ją na dwie zasadnicze części: Radę Programowo-Artystyczną i Zarząd, dodano także funkcję Honorowych Członków Zarządu. Do Rady należały trzy osoby: Hanna Zawa-Cywińska, Mariola Markiewicz-Olbińska, Krzysztof Zacharow. W skład zarządu wchodzili: Andrzej Baranowski, Maria Hagadus, Andrzej Kenda (piastujący stanowisko PAAS Gallery Artistic Director, czyli Dyrektora Artystycznego Galerii PAAS), jak również Małgorzata Podlaska i Mirosław Satryan. Honorowymi Członkami zostali: Andrzej Kenda (prezes honorowy), a także Ryszard Anuszkiewicz, Richard Horowitz, Ewa Kuryluk, Ursula von Rydingsvard i Julian Stańczak[5]. Taki skład władz PAAS-u funkcjonował tylko przez pewien czas, gdyż w późniejszym okresie kryzys jaki nastąpił w organizacji oraz nadmiar prywatnych obowiązków spowodowały rozprężenie w strukturach rządowych. Jak przyznał po latach Andrzej Kenda: „właściwie wszystko, co dotyczyło PAAS-u, spadło na barki Dyrektora Artystycznego, czyli mnie”[6].
PIERWSZE WYSTAWY I ARSENAŁ
Pierwsza wystawa stowarzyszenia zorganizowana została 8 maja 1986 roku we czwartek, w budynku Polish National Alliance of Brooklyn, przy 155 Noble St. na Greenpoint w Nowym Jorku[7]. W wystawie udział wzięli: Halina Bartelak, Stefan Chabrowski, Dariusz Chodkowski, Dariusz Cholewiński, Stefania Cieszyńska, Wiesław Gierus, Katarzyna Gruda, Zdzisław Karkulowski, Andrzej Kenda, Elżbieta Kisała-Karkulowska, Florian Konwicki, Sabina Lonty, Mariola Markiewicz-Olbińska, Marek Marszałek, Magdalena Michel, Roman Muller, Tadeusz Parzygnat, Aleksandra Radziszewska, Krystyna Spisak-Madejczyk, Sabina Szafrankowska, Kama Szalewicz, Wojciech Trembiński[8].
Ekspozycja zaplanowana była na dwa tygodnie. Podczas pierwszych trzech dni trwania wystawy liczba odwiedzających wyniosła około 300 osób. Mimo popularności i pierwotnych planów, cztery dni po otwarciu dokonano zamknięcia. Tadeusz Chabrowski, tak wspomina powody zaskakującej decyzji: „ówczesnej vice-prezesce nie spodobała się „golizna na obrazach” [autorstwa Andrzeja Czeczota – przyp. wł.]. Nie było żadnego dobrego argumentu, żeby ją przekonać do zmiany decyzji. Zachowałem te uwagi inpetto, czyli w głębi duszy, nie chcąc zrażać młodych artystów do polsko amerykańskiej organizacji. Oficjalnie podano wersję, że budynek musi przejść generalny remont”[9].
Pierwsze trudności związane z wystawą, nie spowodowały zniechęcenia w szeregach PAAS-u. We wrześniu 1986 roku, zorganizowano nową ekspozycję, która odbyła się w ramach IV Dorocznego Festiwalu Polsko-Słowiańskiego w Centrum Polsko–Słowiańskim na Brooklynie. „Była to dobra okazja, żeby pokazać się w dzielnicy zamieszkałej w większości przez Polaków. Aura festiwalu sprzyjała tego typu imprezie […] Wystawa PAAS-u była reklamowana w programie Festiwalu. Frekwencja była duża”[10]. W niewielkiej sali dzieła wystawiło piętnastu członków Stowarzyszenia: Dariusz Cholewiński, Andrzej Czeczot, Wiesław Gerus, Jerzy Grochocki, Elżbieta Karkulowska, Andrzej Kenda, Andrzej Knapp, Mariola Markiewicz-Olbińska, Marek Marszałek, Rafał Olbiński, Tadeusz Parzygnat, Krystyna Spisak-Madejczyk, Kama Szalewicz, Wojciech Trembiński, Andrzej Urbanowicz[11].
Wystawa miała trwać dwa dni, od 13 do 14 września, ale z powodu zainteresowania jakie wzbudzała oraz dzięki przychylności Alberta Juszczaka, dyrektora wykonawczego w Centrum Polsko–Słowiańskim, zamkniecie ekspozycji przesunięto na 21 września. Pokaz PAAS-u zauważony został także przez władze miasta. Ówczesny burmistrz Nowego Jorku, Edward Koch przesłał list do organizatorów i uczestników Festiwalu, w którym złożył gratulacje nowo założonej „Union of Polish Artists”[12].
Pod koniec 1986 roku Stowarzyszenie otrzymało zaproszenie do zorganizowania ekspozycji w miejskiej Galerii Arsenał w Central Parku[13]. Możliwość ta pojawiła się dzięki dwóm, ściśle z PAAS-em związanym osobom Grażynie Bogucie i Bolesławowi Wierzbiańskiemu, którzy w tym czasie pracowali w administracji miejskiej Nowego Jorku.
Ekspozycja nosiła nazwę „Polsko Amerykański Salon Sztuki” i była pierwszym od 35 lat zbiorowym pokazem prac polskich plastyków w Nowym Jorku. Wystawę zaprojektowały: Anna Chmura i Krystyna Spisak-Madejczyk, zaproszenie stworzył Andrzej Czeczot, plakat wykonał Rafał Olbiński. Z okazji wystawy wydano katalog, którego okładkę zaprojektował Andrzej Kenda, a wstępem opatrzył Steven Heller, ówczesny dyrektor artystyczny „New York Times”. Prace prezentowali: Maciek Albrecht, Dariusz Cholewiński, George Czeczeluk, Andrzej Czeczot, Jerzy Grochocki, Katarzyna Gruda, Maria Hagadus, Danuta Jaśkiewicz, Elisabeth Kisala-Karkulowski, Zdzisław Karkulowski, Andrzej Kenda, Maria Konwicka, Maria Kostrzewska, Bojana Leżnicka, Mariola
Markiewicz-Olbińska, Barbara Maryańska, Marek Marszałek, Roman Muller, Rafał Olbiński, Tadeusz Parzygnat, Jadwiga Przybylak, Krystyna Spisak, Sabina Szafranowska, Kamila Szalewicz, Wojciech Trembliński, Andrzej Urbanowicz, Krzysztof Zacharow, Stanisław Zagorski, Piotr Zaleski-Sokol, Hanna Zawa-Cywińska[14]. Wystawa otwarta została przez przedstawicieli miasta Nowy Jork: kuratora do spraw parków i rekreacji Henrego J. Sterna, oraz Herberta P. Rickmana asystenta burmistrza. Honorowym komisarzem ekspozycji obwołano majora miasta, Edwarda Kocha. Ekspozycja przez cały okres trwania cieszyła się niegasnącą popularnością, zwiedziło ją ponad dwa tysiące osób, a w wielu gazetach pojawiały się recenzje i informacje o wystawie[15].
Podsumowując historię PAAS-u skonstatować można, że wystawa w „Arsenale” była najbardziej prestiżową i znaczącą ekspozycją, gdyż zaraz po jej zakończeniu udostępniono stowarzyszeniu lokal w Domu Żołnierza.
LOKAL PRZY 19 IRVING PLACE
Niewielkie pomieszczenie pod adresem 19 Irving Place na Manhattanie stało się siedzibą młodej organizacji oraz prężnie działającą galerią[16]. Miejsce w Domu Żołnierza, ówczesny prezes Stowarzyszenia Weteranów Polskich w Ameryce – Zbigniew Konikowski w porozumieniu z zarządem, udostępnili PAAS-owi bezpłatnie. Obowiązkiem artystów było opłacanie mediów (elektryczności i ogrzewania), dbanie o siedzibę oraz wykorzystywanie jej wyłącznie do statutowej działalności stowarzyszenia.
Otrzymanie kluczy do pomieszczenia nastąpiło na wiosnę 1987 roku. Zaraz potem PAAS-owcy z entuzjazmem przystąpili do pracy nad własną siedzibą. Rozpoczęli porządki i remont, wspólnym wysiłkiem urealniali wizję własnej rezydencji. Lokal znajdował się na parterze, z wejściem bezpośrednio z ulicy. Jego powierzchnia wynosiła około 70m². Na pomieszczenie składały się: mały pokój – biuro i większa salka, oraz toaleta. Dużym plusem dla działalności wystawienniczej była duża wysokość lokalu.
W celu zaznaczenia obecności w nowojorskim świecie galerii, PAAS niekonwencjonalnie przyozdobił wejście do siedziby. Na prawym oknie Zbigniew Krygier stworzył zielono – czarną scenę, w której centrum przy stole zasiadł anioł z trzema zwierzętami, a po bokach przewijały się postaci ludzkie na przemian z pasami. Prawe okno ozdobił Andrzej Czeczot, przedstawiając na żółtym tle nieba, różową postać anioła wychodzącą z morza w tym samym kolorze. Pozostałą część oprawy graficznej, w formie czarnych napisów na białej ścianie wykonał Stanisław Młodożeniec. Tematyka i sposób zdobienia było pomysłem propagandowym. Prezes PAAS-u, Andrzej Kenda tak uzasadniał wybór przedstawień: „Myślę, że jedyną ideą było to, aby zwrócić uwagę przechodzącym, że za tymi drzwiami mogą zobaczyć coś więcej z dziedziny sztuki. Każdy z nich [Z. Krygier, A. Czeczot, S. Młodożeniec – przyp.wł.] zrobił to spontanicznie, bez żadnych projektów, szkiców; miał wolna rękę”[17].
Galeria nie miała stałych dni i godzin, podczas których byłaby czynna dla odwiedzających. Lokal otwierano na wernisaże wystaw, a poza tym, zwiedzanie ekspozycji możliwe było po uprzednim telefonicznym uzgodnieniu. Taka specyfika działania spowodowana była zainteresowaniem wystawami w galeriach nowojorskich, które poza weekendami, czy otwarciem danej wystawy było (i jest) niewielkie.
Eksponowanie dzieł sztuki, okazało się najważniejszą z form działalności PAAS Gallery, a także samego Stowarzyszenia. „PAAS dysponuje własną galerią, […] daje możliwość wystawiania prac i drukuje zaproszenia, co wcale nie jest tanie. Tutaj, aby dostać się do dobrej galerii, trzeba wyczekiwać latami, albo płacić ciężkie pieniądze za wynajmowanie takiego miejsca. By żyć ze sztuki, trzeba dobrze sprzedać. Organizujemy, to, co w tym kraju jest bardzo ważne: wystawę jako możliwość sprzedaży prac”[18]. Jednym z podstawowych warunków uczestnictwa w wystawach w galerii, był wpis w szeregi członków organizacji oraz opłacenie składek. Wybór artysty i prac zależał jednak od Komisji Artystycznej, a później od decyzji prezesa – Andrzeja Kendy.
Na Irving Place prace pokazywali głównie członkowie stowarzyszenia, lecz w miarę upływu czasu i poszerzenia się kręgu znajomych oraz przyjaciół organizacji, w PAAS Gallery zaczęto prezentować dzieła artystów o niepolskim pochodzeniu[19].
Przygotowania do ekspozycji obejmowały prócz prac aranżacyjnych, także sprawy promocyjne, czyli druk zaproszeń, czasem plakatów, czy ulotek informacyjnych. Wygląd i jakość „reklam” zależała od zamożności artysty, który czasami mógł liczyć na wsparcie ze strony stowarzyszenia, ale takie przypadki zdarzały się bardzo rzadko.
Po raz pierwszy w historii Stowarzyszenia i na dziewiczych ścianach nowej galerii zawieszone zostały dzieła Zbigniewa Krygiera[20]. Wybór ten Andrzej Kenda, były prezes PAAS-u uzasadniał w następujący sposób: „Szukaliśmy kogoś, kto jest gotowy do pokazania zaraz, dobrych prac. Zbyszek Krygier był wówczas jedynym z pośród tych, którzy mieli z nami kontakt i byli członkami organizacji, który miał postawionych pod ścianą, w swojej pracowni, kilkadziesiąt obrazów”[21]. Ekspozycja trwała od 24 marca do 7 kwietnia 1987 roku. Ostatnia wystawa w lokalu odbyła się w dniach 2-15 listopada 1995 roku, wtedy to grafiki i rysunki prezentował Czech Jiri Kornatovsky[22].
W okresie od 1987 do 1995 roku w PAAS Gallery zorganizowano 121 wystaw zarówno indywidualnych, jak i grupowych. Były to głównie pokazy malarstwa, grafiki, fotografii oraz rzeźby, poza tym wystawiano tkaniny artystyczne, obiekty i organizowano pokazy video.
Wystawy, nie były jedyną formą działalności jaka odbywała się w galerii PAAS-u. Miejsce to było siedzibą Stowarzyszenia Artystów Polskich w Ameryce, dlatego część powierzchni lokalu zajmowało biuro organizacji. Przetrzymywano tam pamiątki oraz dokumentację wszelkich inicjatyw podejmowanych przez PAAS, m.in. księgi pamiątkowe, zdjęcia, wycinki prasowe, plakaty[23]. W biurze odbywały się również spotkania zarządu.
Mimo wielu niesprzyjających okoliczności i oczywistych trudności życia emigracyjnego, PAAS nie zamykał się w sztywnych ramach działań administracyjno – statutowych, a stanowił swego rodzaju klub artystyczny. Przesiąknięty specyficznym klimatem, przyjazny, tętniący życiem zakątek, gdzie przy filiżance herbaty lub kieliszku wina spotykano się na rozmowy, dyskusje, snuto plany i marzenia. Jednym z przejawów rodzinnych stosunków jakie panowały w PAAS-ie były spotkania towarzyskie, o charakterze dorocznych przyjęć świątecznych z okazji Bożego Narodzenia. Na uroczystości przychodzili nie tylko członkowie PAAS-u, ale i przyjaciele oraz darczyńcy Stowarzyszenia.
DZIAŁALNOŚĆ STOWARZYSZENIA
Artyści należący do PAAS-u nie ograniczali działalności do promocji własnej twórczości na terenie galerii. Organizowali wystawy zbiorowe na terenie Nowego Jorku, jak i poza granicami miasta, czy samych Stanów Zjednoczonych. Znajdowali czas i chęci, na różnego rodzaju inicjatywy, tj.: festiwale, konkursy, aukcje oraz inicjatywy społeczno – kulturalne.
Przed otrzymaniem lokalu na Irving Place PAAS-owcy wzięli udział w konkursie na projekt medalu. Cała historia wiązała się z dniem 1 lipca 1986 roku, kiedy to z okazji stulecia Statuy Wolności prezydent Ronald Reagan przyznał 12 odznaczeń urodzonym poza krajem, zasłużonym obywatelom Stanów Zjednoczonych. Po ogłoszeniu listy nominowanych podniosły się głosy protestu, pominiętych przez administracje prezydenta grup etnicznych, tj.: Polacy, Włosi czy Irlandczycy. Wówczas burmistrz Nowego Jorku Edward Koch, zapowiedział, że wręczy własne „Medale Wolności”, nazwane: „The Mayor’s Liberty Awards”. Wyszukiwaniem nominowanych zajęła się działająca przy władzach miejskich Etniczna Rada Doradcza, w której skład wchodziło kilkanaście osób, między innymi Polka Grażyna Boguta. Dzięki niej asystent burmistrza Herbert P. Rickman zadecydował, że wyłączne prawo na zaprojektowanie medali powierzone zostanie artystom należącym do PAAS-u. W konkursie na projekt udział wzięli: Krystyna Spisak-Madejczyk, Roman Muller, Tadeusz Parzygnat oraz Andrzej Kenda. Spośród złożonych propozycji wybrano pomysł graficzny Andrzeja Kendy, który w metalu wykonał Tadeusz Parzygnat. Odznaczenia dla 86 nominowanych osób wręczono 1 lipca 1986 roku, inaugurując tym samym „Tydzień Wolności”, czyli święto związane ze stuleciem Statuy Wolności[24].
PAAS-owcy rozsławiali organizacje, także poprzez mniej spektakularne konkursy. Z okazji Polskiego Festiwalu Kulturalnego, który odbył się w połowie sierpnia 1986 roku w Asbury Park w New Jersey organizatorzy ogłosili konkurs na plakat informujący o imprezie. Pierwszą nagrodę przyznano artystom ściśle związanym ze PAAS-em – Katarzynie Grudzie i Wojciechowi Trembińskiemu.
Od 2 do 6 kwietnia 1987 roku w Nowym Jorku odbyło się IX doroczne Artexpo[25]. Udział w wystawie zgłosiło trzech artystów rzeźbiarzy z PAAS-u: Krystyna Spisak-Madejczyk, Lubomir Tomaszewski i Tadeusz Parzygnat. Była to ich indywidualna inicjatywa, ale w celach propagandowych, podjęta pod szyldem Polish American Artists Society. Dzięki temu posunięciu, udało się nawiązać wiele przydatnych kontaktów oraz ogłosić szerszej publiczności istnienie nowej organizacji.
W tym samym roku, 31 maja Stowarzyszenie wzięło udział w „VI Dorocznym Festiwalu na Irving Place” („The Sixth Annual Irving Place Festival”), który zainicjowany został przez administracje miasta. Podczas imprezy uliczne restauracje zapraszały do degustacji swoich potraw, a galerie wystawiały sztalugi i prace swoich artystów. PAAS-owcy przed siedziba pokazywali obrazy i plakaty z przeznaczeniem na sprzedaż. Na bieżąco uwieczniali samo wydarzenie i uczestniczących w nim ludzi, malując na zamówienie portrety[26].
PAAS starał się wspierać i pomagać innym organizacjom polonijnym. I tak np. 31 października 1987 roku zorganizowano wystawę malarstwa, połączoną z aukcją dzieł sztuki. Celem przedsięwzięcia było zgromadzenie funduszy na rzecz Polskiego Instytutu Naukowego w Nowym Jorku, który w tym czasie gromadził środki na spłacenie pożyczki hipotecznej. Impreza miała miejsce w PAAS Gallery, a prace wystawiało 19 artystów.
W 1988 roku w dniach od 19 stycznia do 3 lutego zrzeszenie zorganizowało pierwszą wystawę zagraniczną[27]. Miała ona miejsce na terenie Kanady, w „Del Bello Gallery” w Toronto. Galeria ta była szeroko znaną placówką, organizującą m.in. doroczne międzynarodowe wystawy malarstwa miniaturowego. W kanadyjskiej wystawie PAAS-u wzięło udział czternastu członków stowarzyszenia. Pokazywano głównie malarstwo, grafikę i fotografie, a także ceramikę i rzeźby. Wystawa spotkała się z wielkim zainteresowaniem, zarówno ze strony zwiedzających jak i mediów[28]. W ciągu dwóch tygodni od otwarcia wystawy, sprzedano wiele z prezentowanych prac, w tym dzieła: Andrzeja Czeczota i Rafała Olbińskiego[29]. Dużej pomocy i gościnności przy organizowaniu ekspozycji udzielił Stowarzyszeniu, zamieszkały w Toronto, lekarz Andrzej Pawłowski, rzeźbiarz i pisarz, członek i wielki przyjaciel PAAS-u.
8 maja 1988 roku PAAS świętował drugie urodziny. Z tej okazji w Nowym Jorku, w siedzibie Fundacji Kościuszkowskiej zorganizowano wystawę połączoną z aukcją dzieł sztuki z darów członków stowarzyszenia, oraz prezentacje i rozdanie medali „Patron Of Art”[30]. Ekspozycja miała charakter retrospektywny, a powodem jej stworzenia była inicjatywa zarząd PAAS-u, który postanowił uczcić swoich darczyńców, nadając im odznaczenia. Medale zaprojektowała i stworzyła w brązie rzeźbiarka Krystyna Spisak-Madejczyk. Uroczystość wręczenia odznaczeń dobyła się w sali gdzie prezentowano wystawę, a po wszystkim odbyła się aukcja. Wszelki dochód uzyskany podczas licytacji został przeznaczony na dalszą działalność organizacji.
Aby wspomóc działalność PAAS-u członkowie organizacji oprócz przekazywania dzieł na aukcje, czy szukania sponsorów, próbowali na własną rękę pozyskiwać różnego rodzaju dotacje. Jednym z tego typu przedsięwzięć był udział w „Arts for transit”, w ramach którego rozpowszechniano projekt zatytułowany „Creative Stations” („Twórcze Stacje”). Podstawowym celem programu była promocja sztuki, osiągana za pomocą sponsorowania wystaw czasowych, dekorowania ławek i koszy na śmieci, renowacji stacji czy restauracji historycznych detali na stacjach metra, w poszczególnych dzielnicach Nowego Jorku. Regulamin inicjatywy zakładał przyznanie znacznych funduszy na realizację zakwalifikowanego do wykonania projektu. Do konkursu pomysł upiększenia stacji Kew Gardens, linii metra E i F, zgłosiły dwie artystki PAAS-u, Krystyny Spisak-Madejczyk – rzeźbiarka i Anny Chmury – architekt[31]. Pierwotnie projekt artystek zakładał, iż instalacja będzie imitować las. Niestety, gdy przedstawiono makiety, władze miasta doszły do wniosku, iż jest to zagrożenie dla bezpieczeństwa podróżnych, gdyż drzewa staną się dobrą zasłoną dla złodziei i innych bandytów. Projekt musiał przejść transformacje i korony drzew zostały podwieszone pod sklepienie, dzięki czemu stworzono „Podziemne niebo – Las chmur” („Underground skies – Cloud forest”). Uroczyste otwarcie i prezentacja „Podziemnego nieba” odbyły się na stacji metra, 18 sierpnia 1988 roku. Na jednym z filarów w przejściu zawieszono żelazna tabliczkę mówiącą m.in. o tym, iż artystki występowały w konkursie pod egidą PAAS-u.
Lata 80. były czasem obfitującym w wiele wydarzeń i zmian polityczno – społecznych w Polsce. Sytuacja rodzimego kraju odbijała się głośnym echem wśród polonii amerykańskiej. 3 czerwca 1989 roku na Komitet Wyborczy “Solidarność” w Nowym Jorku, przy wsparciu innych organizacji polonijnych organizował „A Show Of Support for „Solidarity” („Pokaz poparcia dla „Solidarności”). Jak ogłoszono na zaproszeniu, organizatorzy i uczestnicy wystawy kierowali się „chęcią wyrażania kontaktu z ich wspólnym dziedzictwem”, poprzez okazanie poparcia dla „Solidarności” uczestniczącej w pierwszych wolnych wyborach w Polsce[32]. Na wystawie zaprezentowano malarstwo, rzeźbę, fotografia i różne media stworzone przez 33 nowojorskich artystów polskiego pochodzenia, głównie członków PAAS-u. Samo Stowarzyszenie czynnie uczestniczyło we wszystkich pracach prowadzących do stworzenia ekspozycji.
Zainicjowana przez wystawę kanadyjską chęć eksponowania poza granicami USA, doprowadziła Stowarzyszenie do Meksyku. W dniach od 14 czerwca do 4 lipca 1989 roku PAAS wystawiał w PEMEX Gallery w Mexico City. Ekspozycja odbyła się dzięki przebywającym w Meksyku polskim artystom: Leszkowi Świstakowi i Barbarze Paciorek-Palecie[33].
W sierpniu 1989 roku zrzeszenie uczestniczyło w imprezie zatytułowanej „Salute to Poland”, przygotowanej przez Polski Instytut Naukowy przy współpracy z Slavic Division i Hunter College. Uroczystość miała upamiętnić pięćdziesiątą rocznicę „mężnej walki Polaków przeciwko inwazji nazistowskich Niemiec i sowieckiej Rosji”[34]. Stowarzyszenie przygotowało scenografię imprezy, natomiast Rafał Olbiński zaprojektował okładkę druku programowego wydanego z okazji uroczystości. PAAS widnieje także w spisie współ-sponsorów[35].
Jako organizacja bezprofitowa, utrzymująca się z darów i w niewielkim stopniu ze składek członkowskich, PAAS borykał się z ciągłym brakiem funduszy. W połowie 1990 roku przeprowadzono generalny remont galerii, co znacznie nadwyrężyło budżet organizacji. W celu odzyskania części pieniędzy, które zarząd chciał przeznaczyć na zbliżający się benefis organizacji zorganizowano świąteczny kiermasz prac członków PAAS, który odbył się 16 grudnia 1990 roku. Podczas imprezy można było nabyć obrazy, rzeźby, ceramiki, grafiki, rysunki i wyroby rzemiosła artystycznego, plakaty, pocztówki i kartki świąteczne. Były to dzieła sygnowane przez takich artystów jak: Jerzy Kubina, Andrzej Czeczot, Zbigniew Krygiera, Barbara Maryańska, Piotr Grzybowski, Jan „David II” Kuraciński, Lubomir Tomaszewski, Krzysztof Zacharow, Adam Niklewicz, Jack Gulla, Wojtek Glinkowski, Krystyna Sanderson czy Sabina Szafrankowska[36].
Od 26 kwietnia do 19 maja 1990 roku w Westhampton odbywał się trzeci „Westhampton Writers Festival” (Festiwal Literatów). The Hamptons to znany, nowojorski kurort wypoczynkowy, a także miejsce w którym zakładane były najsłynniejsze kolonie artystów. Na terenie tym tworzyli m.in. Jackson Pollock i Willem de Kooning[37]. Trzeci z cyklu Festiwali Literatów poświęcony został pisarzom z Rosji i Europy Wschodniej. Zatytułowany symbolicznie „Voices of Freedom”, miał gloryfikować tych, którzy mimo ucisku politycznego potrafią, poprzez swoja twórczość dawać świadectwo nadziei na wolność. Podczas jednej z części festiwalu: „Pisarze i komunizm” referaty odczytywali m.in. polscy twórcy – Janusz Głowacki i Jerzy Kosiński. Podczas imprezy uhonorowano wyróżnieniem będącego poetą, prozaikiem, grafikiem, malarzem, jak i członkiem PAAS-u – Jacka Gulle. W ramach Festiwalu zorganizowano dwie wystawy. Pierwszą z nich była ekspozycja „Plakaty protestu z Rosji i Europy Wschodniej”. Druga zatytułowana „Contemporary Artists of Poland” („Współcześni Artyści Polscy”) była prezentacją twórczości artystów należących do PAAS-u. Możliwość wystawiania, w tak ekskluzywnym miejscu jak Westhampton, pojawiła się dzięki Grażynie Bogucie, która w tym czasie pracowała dla Polish Television Network, gdzie poznała Radnego Miasta Nowy Jork – Joea Albano. Podczas rozmów i spotkań udało się zainteresować go działalnością PAAS-u i twórczością jego członków, dzięki czemu stowarzyszenie zaproszone zostało do udziału w Festiwalu Pisarzy.
PAAS miał okazję zaistnieć również i w ojczystym kraju. Od 1 września do 27 października 1991 roku w Warszawie Elżbieta Dzikowska i Wiesława Wierzchowska organizowały w „Zachęcie” Narodowej Galerii Sztuki, ekspozycję polskich artystów tworzących poza granicami Polski, zatytułowaną „Jesteśmy”. Zamysłem kuratorek było zorganizowanie przeglądu sztuki polskiej powstającej poza granicami kraju wyłącznie w latach 1980–1990. W wystawie z kontynentu Amerykańskiego, udział wzięli artyści nowojorscy, a także kilku twórców przebywających w Kanadzie oraz Meksyku[38]. W większości byli to członkowie PAAS-u, jednakże sama organizacja do udziału w ekspozycji zaproszona nie została. Organizatorki wystawy, angażowały tylko indywidualnych artystów, zwracając się do nich wyłącznie imiennie poprzez listy lub osobiste spotkania. Mimo tego, Stowarzyszenie w znacznej mierze przyczyniło się do sukcesu wystawy. Będąc w Nowym Jorku kuratorki zwróciły się z prośbą o pomoc do prezesa Andrzeja Kendy. „PAAS załatwił darmowy transport kilkudziesięciu prac z Nowego Yorku do Warszawy. Ja zostałem oficjalnie poproszony przez Dyrekcję Zachęty o pomoc w organizacji wystawy i stałem się ich pełnomocnikiem na terenie USA”[39].
Pierwotny program ideowy Stowarzyszenia zakładał m.in. spotkania autorskie z artystami i ludźmi kultury. Jeden z takich meetingów odbył się 3 czerwca 1991 roku, w poniedziałek, a była to wizyta u Ursuli Karoliszyn von Rydingsvard, zainicjowana przez prezesa PAAS-u Andrzeja Kendę. „Porozumiałem się z Ursulą, której pomysł spotkania z nami bardzo się spodobał. Szybko zrobiłem więc zaproszenia i jednego wieczoru z pięknym bukietem kwiatów, skrzynką wina i plastikowymi szklankami wkroczyliśmy z kilkudziesięcioma kolegami i koleżankami do jej ogromnej pracowni na Williamsburgu. Głownie opowiadała nam o swoim życiu, pracy, pokazywała rzeźby, wchodziła na drabinę … Rozmawialiśmy do późnych godzin wieczornych”[40].
W 1992 roku, 31 października w noc Halloween zorganizowano „I Festiwal Kultury Polskiej” odbywający się w Centrum Polsko – Słowiańskim. Impreza była częścią towarzyszącą uroczystości obchodów 20-lecia istnienia Centrum Polsko-Słowiańskiego i 15-lecia powołania Polsko-Słowiańskiej Unii Kredytowej[41]. Festiwalowi towarzyszył wernisaż wystawy zorganizowanej przez PAAS-owców, zatytułowanej „Wystawa Współczesnej Sztuki Polskiej” („Exhibition of Contemporary Polish Art”). Komisarzem ekspozycji, która trwała siedem dni, był Andrzej Kenda. Wystawa prezentowała wysoki poziom artystyczny i cieszyła się dużą popularnością, dlatego też rok później organizatorzy festiwalu zaproponowali PAAS-owi ponowne uczestnictwo w uroczystości.
Ostatnia zbiorowa wystawa stowarzyszenia, która miała miejsce w Nowym Jorku, ale poza PAAS Gallery, odbyła się dzięki znajomościom i staraniom artysty malarza i grafika, zasłużonego działacza PAAS-u – Krzysztofa Zacharowa. Tym razem ekspozycja prezentowana była w terminie od 4 do 29 maja 1993 roku, w lokalu udostępnionym przez Franka Bustamante, właściciela galerii znajdującej się na Manhattanie. Wystawa nosiła tytuł „Unclosed circuits”, a prace prezentowali Andrzej Kenda, Krzysztofa Zacharowa, Jerzego Kolacza, Krisa Michalczaka i Jerzego Gumieli, Katarzyny Czerpak, Andrzej SETA Szczepaniec i Andrzej Pawłowski[42].
W tym samym roku, PAAS uczestniczył w „II Dorocznym Festiwalu Kultury Polskiej” odbył się, tak jak poprzednio w budynku Centrum Polsko-Słowiańskiego. Podczas tej edycji pokazano przygotowaną przez PAAS wystawę twórczości polskich ilustratorów mieszkających i tworzących w Ameryce. Kuratorem ekspozycji ponownie był Andrzej Kenda. Nosiła ona tytuł: „Moc polskiej ilustracji w Ameryce” („The Power of Polish illustration in America”). Ekspozycji towarzyszył czarno – biały katalog zaprojektowany przez Leszka Leo Małysę, jednego z artystów pokazujących swój dorobek na wystawie. Oprócz niego zaprezentowano dzieła następujących grafików: Beaty Szpury, Joanny Wężyk, Danuty Jareckiej, Adama Niklewicza, Krzysztofa Zacharowa, Tomasza Olbińskiego, Andrzeja Kendy, Janusza Kapusty, Krystyny Jachniewicz, Marka Antoniaka, Victora GAD, Bartka Małysy, Rafała Olbińskiego, Wandy Lubelskiej i Jerzego Kołacza[43]. Ilustracje wyżej wymienionych artystów ukazywały się w takich wydawnictwach jak: „The New York Times”, „Time Magazine”, „Wall Street Journal”, “Washington Post”, “Businessweek”, “Sport Illustrated”, “Chronicles”, “Rolling Stone”, “Playboy”, czy uniwersyteckich publikacjach: Harwardu i Oxfordu.
ZAMKNIĘCIE GALERII
Od początku istnienia, PAAS i jego galeria działały z rozmachem. Organizowano częste wystawy, spotkania, liczne działania na polu artystyczno-kulturalnym, nie tylko w Nowym Jorku. Mimo tak wspaniałych inicjatyw i wyników, w 1995 roku Stowarzyszenie zawiesiło działalność. Powodów było wiele. Jednym z najważniejszych, który pchnął władze PAAS do podjęcia decyzji o rozwiązaniu było wymówienie lokalu przy 19 Irving Place. W wyniku ciężkiej choroby i podeszłego wieku majora Zbigniewa Konikowskiego, wieloletniego prezesa SWAP (Stowarzyszenia Weteranów Armii Polskiej), najsilniejszą postacią w organizacji stał się Andrzej Rasiej. Menager budynku realizował plan wykorzystania wielkiej sali widowiskowej w Domu Weterana, i stworzenia tam jednego z najsłynniejszych miejsc koncertowych w Nowym Jorku. Jego działania przyniosły sukces. Dom Weterana stał się jedną ze „świątyń” muzyki rockowej i undergroundu. W jego murach występowały najsłynniejsze zespoły i gwiazdy muzyki, m.in. Eric Clapton, B.B King i wielu innych[44].
Pod koniec 1995 roku Andrzej Rasiej skontaktował się z prezesem PAAS-u, Andrzejem Kendą, który tak pisze o tym spotkaniu: „Jakie więc było moje zdziwienie, kiedy któregoś dnia […] Andrzej Rasiej zadzwonił do mnie i zaprosił do swojego gabinetu, gdzie dowiedziałem się, ze musimy opuścić naszą galerię, bowiem potrzebują to pomieszczenie na magazyn. […] zapewnił mnie, żebyśmy się nie martwili, bo wkrótce odda nam cztery razy większe pomieszczenie na galerię na drugim piętrze. Do czego jednak nigdy nie doszło. Zostaliśmy na ulicy. Na dodatek nie zdążyliśmy zabrać z galerii wielu dokumentów, katalogów i książek, które trzeba dzisiaj uznać za zaginione”[45].
Po tych wydarzeniach władze Stowarzyszenia poddały się i PAAS zaprzestał działań. „ […] nie mieliśmy podstawowej rzeczy: lokalu na Manhattanie. Były organizacje polonijne, które mogły nam dać pomieszczenie na Brooklynie, ale nie było to dla nas atrakcyjne. Poza tym, przyznam, że byłem zmęczony i zawiedziony całą sytuacją. Zająłem się czymś innym; własną sztuką, kolekcjonowaniem, kupowaniem i sprzedawaniem polskich obrazów z przełomu ubiegłego wieku. Odnalazłem się w tym po dziesięciu latach pracy praktycznie dla innych. Niespodziewanie przyszedł wiec czas, abym zajął się sobą. A nie znalazł się nikt inny, kto chciałby to ciągnąc. I nie dziwię się, miejsce na Manhattanie na skraju SoHO było bardzo atrakcyjnym atrybutem PAAS-u, bez którego trudno było wyobrazić sobie jakakolwiek działalność”[46].
POSŁOWIE
Gdy grupa rozentuzjazmowanych młodych artystów przybyła na spotkanie z Tadeuszem Chabrowskim, w 1986 roku, ich marzenia sięgały gwiazd. Rozpoczęli od zwykłego klubu plastyka, aż stworzyli kilkudziesięcioosobową organizację, osiągając szczyty, na miarę własnych możliwości. Do Stowarzyszenia, w najlepszym okresie istnienia należało ponad 90 członków.
Każda inicjatywa podejmowana przez zrzeszenie, spotykała się z dużym zainteresowaniem wśród polonii i jak również przedstawicieli innych nacji zamieszkujących Nowy Jork i nie tylko. PAAS posiadał wielu przyjaciół, sekundantów i darczyńców. Wybitny ilustrator Bartek Małysa, w wywiadzie udzielonym w grudniu 2005 roku wspominał Stowarzyszenie, jako „jedyne miejsce, w którym coś się działo, […] więc nie pasowało nie brać udziału w PAAS”[47].
Działali na wielu frontach, nie zamykając się wyłącznie na działalności promocyjno-reklamowej, czy po otrzymaniu lokalu na organizacji wystaw. PAAS, co najważniejsze, tworzył bezpieczną przystań dla wrażliwych, rzuconych w bezkres „amerykańskiego oceanu” ludzi. We wspomnieniach rzeźbiarki i wieloletniej członkini zarządu Krystyny Spisak-Madejczyk PAAS zapisał się jako rodzina zastępcza, miejsce spotkań, przezwyciężania samotności emigracyjnej, jako źródło motywacji twórczej. „Ktoś, kto przez całe lata nie robił nic nagle zaczynał tworzyć, było to jedyne miejsce na ziemi, gdzie można był poczuć się jak wśród swoich”[48].
Po 10 latach wspaniałej pracy i szeroko zakrojonej, różnorodnej działalności, Stowarzyszenie zawiesiło czynną działalność. Sam PAAS jest organizacją nadal istniejącą formalnie, gdyż nie jest skreślone z rejestru, niemniej jednak zostało zapomniane, a jego historia powoli znika w mrokach pamięci. Odchodzą ludzie, którzy współtworzyli organizację, a pozostali z biegiem czasu zatracają wspomnienia.
PRZYPISY
[1] Niniejszy tekst powstał na podstawie pracy magisterskiej napisanej pod kierunkiem dr hab. Jana Wiktora Sienkiewicza (profesora KUL), na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim Jana Pawła II w Lublinie w 2006 roku.
[2] Tadeusz Chabrowski, 20. rocznica. Jak powstał PAAS, „Głos” 2006, maj, s. 4.
[3] Wiesław Książek, PAAS. Polish – American Artists Society. Korespondencja z Nowego Jorku, „Relax” 1986, 31 maja, s. 16.
[4] Założenia działalności Polish American Artists Society, [Nowy Jork 1986], b.s, mszp., Archiwum Andrzeja Kendy.
[5] PAAS. Board of directors, New York, 17 August 1993, wydruk komputerowy, Archiwum Andrzeja Kendy.
[6] E-mail od Andrzeja Kendy do Anny Rudek, Nowy Jork, z dnia 19 lutego 2006, w posiadaniu autorki.
[7] (bm), Wystawa – meteor, „Przegląd Polski” 1986, 15 maja, s.13.
[8] PAAS. Polish American Artists Society. Member Exhibition, New York 1986, [zaproszenie].
[9] Tadeusz Chabrowski, 20. rocznica…, dz. cyt., s. 4. O zamknięciu wystawy tak pisał „Nowy Dziennik”: „Już po napisaniu powyższego tekstu [recenzja z wystawy – przyp. wł.] dowiedziałem się, że wystawa została zamknięta z nader prozaicznych względów – w budynku Polish National Alliance w Brooklynie […] rozpoczął się remont […]”. Cytowane za: (bm), Wystawa – meteor, dz. cyt..
[10] Tadeusz Chabrowski, 20. rocznica…, dz. cyt., s. 5.
[11] Andrzej Czeczot, PAAS. 2-nd Members Exhibition, New York 1986, [plakat].
[12] List od Burmistrza Nowego Jorku E. I. Kocha do uczestników Fourth Annual Polish and Slavic Festival, New York, dnia 13 września 1986, Archiwum Andrzeja Kendy.
[13] Arsenal Gallery znajduje się w budynku dawnego arsenału, przy 5 Avenue i 64th Street, Central Park, Nowy Jork.
[14] Polish American Art Salon. The Arsenal Gallery, New York 1986, [katalog wystawy].
[15] Informacje o polskiej wystawie w Arsenale ukazały się w takich gazetach jak: „Artspeak”, „Związkowiec”, „Greenpoint Gazette”, „Envoy Arts”, „Nowy Dziennik”.
[16] 19 Irving Place, znajduje się między 15 a 16 Street East, na wysokości Park Avenue i 3 Avenue, Manhattan, Nowy Jork.
[17] E-mail od Andrzeja Kendy do Anny Rudek, Nowy Jork, z dnia 06 marca 2006, w posiadaniu autorki.
[18] Jan Duma, Nasi w N. Y. Z Andrzejem Kendą, prezesem Stowarzyszenia Polskich Plastyków w USA rozmawia Jan Duda, „Kultura” 1989, 15 marca, s. 13.
[19] W dniach od 21 czerwca do 1 lipca 1990 roku w galerii PAAS pokazano ilustracje Igora Kopelnitzkiego, Rosjanina pochodzenia polskiego (jego babcia była Polką), który w marcu 1990 roku wyemigrował ze Związku Sowieckiego i przyjechał do Nowego Jorku, gdzie osiedlił się na stałe. W 1993 roku, od 15 do 28 kwietnia, w PAAS Gallery fotografie pokazywał Japończyk Akira Komoto.
[20] Zbigniew Krygier – studiował malarstwo na Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie (w latach 1975-1980). W roku 1980 wyjechał do Paryża. W latach 1982 i 1983 brał udział w XXXIII i XXXIV Salonie Młodego Malarstwa, a także w Salonie Jesiennym z 1983 roku. W 1984 roku uczestniczył w wystawie „Polska Sztuka Współczesna na wygnaniu”, która miała miejsce, w Landau w ówczesnym RFN. Od 1986 roku przebywał w Nowym Jorku, w latach 90. powrócił do Polski, gdzie założył agencje fotograficzną dla modelek. Od kilku lat przebywa w Kanadzie.
[21] E-mali od Andrzeja Kendy do Anny Rudek, Nowy Jork, z dnia 06 marca 2006, w posiadaniu autorki.
[22] Jiri Kornatovsky – artysta urodzony w Czechach. W latach 1982-1987 studiował na Akademii Sztuk Pięknych w Pradze. Poza rodzinnym krajem wystawiał również w Polsce, Rosji, Portugalii i Norwegii. Wielokrotnie nagradzany, m.in. laureat Międzynarodowego Triennale Grafiki w Krakowie w 1994 roku. Obecnie przebywa na terenie Stanów Zjednoczonych. Informacje zebrane na podstawie: Jiri Kornatovsky, 29 września–13 października 1994, PAAS Gallery, New York 1994, [zaproszenie]; (), Notki, „Przegląd Polski” 1994, 29 września, s. 3.
[23] W 1995 roku, po wymówieniu PAAS-owcom lokalu przy Irving Place, część przechowywanych tam archiwaliów zaginęła.
[24] Alexis Jetter, City Salutes Its Ethnicity, „New York Newsday” 1986, 2 lipca, s.1.
[25] Artexpo w Nowym Jorku odbyło się po raz pierwszy w 1978 roku, i od tamtej pory stało się najpopularniejszym pokazem sztuki i wszelkich rzeczy z nią związanych. W bogatej historii Artexpo pojawili się: Andy Warhol, Leroy Neimen, Robert Rauschenberg, Peter Max czy Robert Indiana. www.artexpos.com/ME2/dirmod.asp?sid=&type=gen&mod=Core+Pages&gid=2F541371E79640DAAEF6DDBDCDA79443, tłum. A. Rudek, (20.04.2006).
[26] Wywiad z Andrzejem Kendą, Nowy Jork, 22 kwietnia 2006.
[27] Del Bello Gallery presents New York’s PAAS, Toronto 1988, [zaproszenie].
[28] Reportaż z wernisażu wystawy ukazał się w wieczornych wiadomościach na kanale 7 City TV Toronto. Kilka artykułów zamieściła prasa polska z Toronto np.: (), Kronika towarzyska i polityczna. Z życia Polonii, „Głos Polski ” 1988, 28 stycznia, s. 12.
[29] (), PAAS w Kanadzie, „Przegląd Polski” 1988, 11 lutego, s. 15.
[30] Fundacja Kościuszkowska (Kosciuszko Foundation), 15 East 65th Street, New York, N.Y. 10021, www.kosciuszkofundation.org.
[31] Atrs for transit. Underground skies, Nowy Jork, 18 sierpnia 1988, [zaproszenie].
[32] A show of support for “Solidarity”, New York 1989, b.s., tłum. A. Rudek, [zaproszenie].
[33] Co do nazwisk osób mających zasługi w zainicjowaniu i zorganizowaniu wystawy w Mexico City istnieją przynajmniej dwie wersje wypowiedzi, których podczas pracy nad tematem nie udało się jednoznacznie zweryfikować. Dlatego też, autorka artykułu wymienia nazwiska dwóch osób, których powiązania z wystawą zostały zasygnalizowane w zebranych wypowiedziach.
[34] Salute to Poland, New York 1989, b.s., tłum. A. Rudek, [druk programowy].
[35] Tamże.
[36] (), Świąteczny kiermasz PAAS, „Nowy Dziennik” 1990, 15-16 grudnia, s. 9.
[37] Marek Bartelik, PAAS w Westhampton, „Przegląd Polski” 1990, 17 maja, ss. 1, 15.
[38] Noty biograficzne, [w:] Jesteśmy. Wystawa dzieł artystów polskich tworzących za granica, Warszawa 1991, ss. 220-330, [katalog wystawy].
[39] E-mail od Andrzeja Kendy do Anny Rudek, Nowy Jork, z dnia 27 kwietnia 2006, w posiadaniu autorki.
[40] E-mail od Andrzeja Kendy do Anny Rudek, Nowy Jork, z dnia 22 maja 2006, w posiadaniu autorki.
[41] (), Festiwal Kultury Polskiej na Greenpoincie, “Nowy Dziennik” 1992, 5 listopada, s.9.
[42] Unclosed Circuits. Painting & sculpture. Frank Bustamante Gallery, Toronto 1993, b.s., [katalog wystawy].
[43] The Power of polish illustration in America, New York 1993, [katalog wystawy].
[44] E-mail od Andrzeja Kendy do Anny Rudek, Nowy Jork, z dnia 18 marca 2006,w posiadaniu autorki.
[45] Tamże.
[46] Tamże.
[47] Wywiad z Bartkiem Małysą, New Jersey, 12 grudnia 2005.
[48] Wywiad z Krystyną Spisak-Madejczyk, New Jersey, dnia 19 kwietnia 2006.
Kontynent Sztuki / Art Continent 
3 Comments